Trẻ đang học cách phân biệt đúng sai không phải là một quá trình diễn ra trong ngày một ngày hai. Đó là hành trình tinh tế, đòi hỏi sự kiên nhẫn, đồng hành và thấu hiểu từ người lớn. Ở mỗi giai đoạn phát triển, trẻ sẽ tiếp nhận và hình thành khái niệm đúng – sai dựa trên trải nghiệm, sự tương tác với người lớn và môi trường xung quanh. Nếu người lớn không đủ tinh tế, quá trình này dễ bị lệch hướng, ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển tư duy, cảm xúc và nhân cách của con. Cùng lamchame.blog tìm hiểu ngay trong bài viết này để giúp trẻ có nền tảng vững vàng hơn trên hành trình hình thành nhận thức.
Trẻ tiếp nhận thế giới bằng tâm lý trước khi tư duy
Một điều mà người lớn dễ bỏ qua là ở những năm đầu đời, trẻ tiếp nhận thế giới bằng cảm giác, cảm xúc trước khi có khả năng tư duy logic rõ ràng. Điều này khiến những hành động tưởng chừng vô hại như trêu chọc, dụ dỗ hoặc la mắng lại có ảnh hưởng sâu sắc đến nội tâm của trẻ.
Khi trẻ đang học cách phân biệt đúng sai, việc bị gán nhãn, trêu đùa quá đà hay đặt vào những tình huống gây hoang mang sẽ khiến con khó hình thành những khái niệm rõ ràng. Trẻ sẽ không hiểu đâu là thật, đâu là giả, đâu là người thân yêu thương mình thật sự và đâu là hành vi chỉ là đùa cợt. Mọi thứ nhập nhằng khiến trẻ trở nên nhạy cảm quá mức, hoặc ngược lại là phản ứng nhanh nhưng hời hợt.
Tác động của đánh mắng đến quá trình hình thành nhận thức
Khi trẻ thường xuyên bị mắng hoặc đánh, một áp lực vô hình sẽ chiếm lấy tư duy của trẻ. Thay vì được tự do quan sát, suy nghĩ và lý giải, con sẽ bị kéo theo những phản ứng phòng vệ, chống đối hoặc thụ động. Những áp lực này khiến trẻ không nhìn nhận được tổng thể, mà chỉ bị lôi cuốn vào một phần sự vật, hiện tượng đã bị bóp méo bởi cảm xúc tiêu cực.
Từ đó, thế giới mà trẻ nhìn thấy không còn khách quan nữa, mà là thế giới bị cảm giác chi phối. Khi trẻ đang học cách phân biệt đúng sai, điều quan trọng nhất chính là sự rõ ràng, ổn định và lặp lại có tính hướng dẫn từ người lớn. Nhưng nếu bị đe dọa hoặc tổn thương tâm lý, trẻ dễ rơi vào trạng thái hoang mang, tư duy mơ hồ, và đánh mất khả năng phân biệt bản chất của vấn đề.
Trò đùa vô tình, ảnh hưởng dài lâu
Một sai lầm phổ biến khác là người lớn thường đùa cợt với trẻ một cách tùy tiện. Đùa là điều vui vẻ với người lớn, nhưng với trẻ, khi không hiểu rõ bản chất sự việc, các em có thể cảm thấy bị lừa dối, không an toàn hoặc mất niềm tin. Câu nói như “Gọi bố đi, bố mua đồ chơi cho” trong một số tình huống có thể làm trẻ nhầm lẫn khái niệm “bố” thành bất kỳ người đàn ông nào làm hành động thân mật với mình, và từ đó hình thành nhận thức lệch lạc.
Khi trẻ đang học cách phân biệt đúng sai, mọi trò đùa không có sự giải thích rõ ràng có thể khiến con cảm thấy mất phương hướng. Trẻ chưa có khả năng lý giải những gì mang tính giả định hay biểu tượng, vì vậy hành vi trêu chọc dễ khiến con hiểu sai bản chất mối quan hệ hoặc tình huống. Hậu quả là trẻ có thể trở nên bối rối trong quá trình hình thành khái niệm, hoặc phát triển tâm lý cợt nhả như một cách để tự vệ với những cảm xúc không thể lý giải.
Tư duy cần thời gian và không gian để phát triển
Có một quan sát thú vị từ nhiều phụ huynh: những đứa trẻ ít bị la mắng thường “suy nghĩ lâu”, phản ứng chậm nhưng sâu sắc. Trong khi đó, những trẻ bị la mắng thường xuyên lại phản ứng rất nhanh, như thể không cần suy nghĩ gì. Sự thật là, trẻ bị áp lực thường phát triển phản xạ thay vì tư duy. Chúng phản ứng để thoát khỏi tình huống, chứ không suy nghĩ để hiểu vấn đề.
Với trẻ nhỏ, đặc biệt trong giai đoạn trẻ đang học cách phân biệt đúng sai, người lớn cần kiên nhẫn. Trẻ cần được phép chậm, được hỏi, được tự trả lời, được phép sai rồi sửa. Đó là cách duy nhất để năng lực tư duy – phân biệt trong con phát triển một cách bền vững và sâu sắc.
Khi trẻ không được tôn trọng trong suy nghĩ
Hành vi áp đặt, dọa nạt hay trêu đùa khiến trẻ không có cơ hội tổ chức lại những trải nghiệm theo cách của riêng mình. Trẻ không thể kết nối các sự kiện, hành động, cảm xúc để tạo ra một hệ thống logic nội tâm. Việc hình thành hệ thống ấy là yếu tố quyết định cho khả năng tư duy và phân biệt trong tương lai.
Khi trẻ đang học cách phân biệt đúng sai, nếu liên tục bị người lớn làm rối loạn những khái niệm ban đầu, trẻ sẽ phát triển một dạng nhận thức thiếu ổn định. Điều này có thể dẫn đến sự ngờ vực, mâu thuẫn trong các mối quan hệ xã hội, hoặc thậm chí là rối loạn tư duy trong tương lai.
Đừng so sánh – hãy giải thích
Một trong những tình huống tinh tế nhất thể hiện vai trò của người lớn trong quá trình hỗ trợ trẻ phân biệt đúng sai, chính là những lúc trẻ cảm thấy mình không được yêu thương bằng em, hoặc bị so sánh. Trong nhiều gia đình, trẻ lớn thường bị nói đùa rằng: “Có em rồi, bố mẹ không thương con nữa”.
Câu nói tưởng như vô hại nhưng lại có thể in hằn sâu vào tâm trí trẻ. Trẻ không nói ra, nhưng cảm xúc bất công, tủi thân sẽ lớn dần. Trong khi đó, chỉ cần một lời giải thích nhẹ nhàng như: “Con vẫn được yêu thương như vậy, nhưng em cần mẹ nhiều hơn vì em chưa biết làm gì cả”, cũng có thể xoa dịu tâm lý đang xáo trộn trong trẻ. Trẻ cần được xác nhận, được thấu hiểu để giữ vững hệ thống tư duy đang phát triển của mình.
Tạo điều kiện để trẻ rèn luyện tư duy phân biệt
Thay vì can thiệp quá nhiều, người lớn có thể tạo không gian để trẻ được luyện tập cách phân biệt đúng sai thông qua các tình huống thực tế. Ví dụ, hỏi trẻ: “Con nghĩ vì sao bạn A lại làm như vậy?” hoặc “Nếu con là bạn đó, con sẽ xử lý thế nào?”. Những câu hỏi như vậy kích hoạt khả năng suy nghĩ độc lập, khuyến khích trẻ so sánh, phân tích và rút ra kết luận.
Đồng thời, người lớn cần công nhận cảm xúc của trẻ thay vì phủ nhận hoặc làm lơ. Việc xác nhận cảm xúc là cách gián tiếp giúp trẻ tự điều chỉnh hành vi và hiểu sâu hơn về nguyên nhân – kết quả của một sự việc. Đây là nền tảng thiết yếu để trẻ đang học cách phân biệt đúng sai có thể vững bước và trưởng thành.
Trẻ đang học cách phân biệt đúng sai trong từng câu nói, ánh mắt và hành vi của người lớn. Đó không chỉ là sự tiếp thu tri thức đơn thuần mà là cả một quá trình hình thành tư duy, cảm xúc và giá trị sống. Khi người lớn đồng hành bằng sự tôn trọng, kiên nhẫn và thấu hiểu, trẻ sẽ lớn lên với khả năng phân biệt sắc bén, nhân hậu và sâu sắc. Đừng vội vàng ép trẻ “nhanh hiểu chuyện”, mà hãy cho con thời gian để suy nghĩ, cảm nhận và lý giải bằng chính trái tim và khối óc của mình.